Mijn eerste kennismaking met de Wageningse gasfabriek.
Omstreeks 1956, op weg van en naar het nieuwe zwembad liep ik vaak door de Veerstraat langs de stokerij van de fabriek. Ik kon door de openstaande deuren naar binnen kijken naar de wand met retorten (ovens) en de machine die met veel kabaal cokes uit de ovens haalde en er nieuwe kolen in bracht. Ik vond het heel spannend en mocht al snel binnen in een hoekje kijken als een oven geopend werd en er een hete gloed van vuur, rook en gas naar buiten kwam. Mijn nieuwsgierigheid werd alleen maar aangewakkerd en de fabrieksbaas nam me mee verder het bedrijf in. Door een centrale aandrijfas werden de roterende machines met poulie’s en leren-riemen aangedreven. Ik kreeg een uitgebreide uitleg over de productie van steenkolengas. Thuis gekomen was mijn moeder niet blij… ik rook niet echt lekker na die rondleiding. Maar dat weerhield me er niet van om daar toch regelmatig rond te lopen.
Historie van de gasfabriek.
De eerste gasfabriek in Wageningen was een lichtgasfabriek. Zij werd op 12 november 1856 opgericht door de rentenier Peel Beek. Er werd een overeenkomst met de Gem. Wageningen gesloten voor het leveren van lichtgas en straatlantaarns in de binnenstad van Wageningen. In 1862 was een uitbreiding van 50 gaslantaarns in Wageningen. Petroleumlantaarns in de Buurt werden pas in 1904 vervangen door gaslantaarns. Het gas was bedoeld voor verlichting van straten en in woningen. Naderhand werd het ook gebruikt om te koken, te verwarmen en voor mechanische aandrijving van machines door middel van een z.g. gasmotor.
De gasprijs werd al spoedig bepaald door een gasmeter bij de gebruikers te plaatsen. Omdat deze meters nog zeer onbetrouwbaar bleken te zijn kwamen er in 1875 monteurs van de fabriek bij de gebruikers langs om de meters te ijken. Ik vermoed dat het slechts een doekje voor het bloeden was omdat de mechanische constructie van deze gasmeter summier was. De armoede in deze periode was groot en vaak konden de mensen de gasrekeningen niet betalen. Met als gevolg dat hun meters voorzien werden van een (gas)muntsysteem. Deze gasmunten kon je kopen bij de gasfabriek of de meteropnemer. Die kwam maandelijks bij je langs om de stand op te nemen of de gasmunten uit de meter te halen. Andere munten dan gasmunten pasten ook in je meter, maar dan moest je alsnog het verschil bijbetalen.
In 1895/1896 beslist de Gemeente Wageningen dat de oude particuliere gasfabriek moet verdwijnen en koopt daarom een stuk grond bij de Lawickse Allee en de Binnenhaven om daar een nieuwe Gemeente Gasfabriek te kunnen stichten. Er is een aanbesteding geweest maar de kosten waren extreem hoog (of de ramingen te optimistisch). Er werd besloten om de oude gasfabriek aan de Veerstraat over te nemen. De kosten voor de oude fabriek waren fl 21.000 en er werd voor fl 17.000 aanpassingen gedaan. Het aantal gasaansluitingen groeide en de fabriek en het terrein groeide dus mee. Technisch en bouwkundig werden er veel aanpassingen en verbeteringen doorgevoerd. Toen in 1959 in Slochteren veel aardgas gevonden werd moesten deze en andere gasfabrieken gesloten worden.
Directeuren en memorabele tijdstippen.
De directeuren van de Gasfabriek waren:
H.P. van Heijst 1858 – 1862 ~ Pieter Poel 1862 – 1866 ~ Dirk Beek 1866 – 1893 ~ Evert Beek 1893 – 1896 ~ H. Lenderink 1896 – 1927 ~ H.J. Lentelink 1927 – 1955 ~ K. Brands 1955 – ….
Hoe werd steenkolengas gemaakt?
Lichtgas of stadsgas wordt geproduceerd door steenkolen te verhitten (destillatie) in luchtdichte kamerovens of retorten. Via een opening aan de voorzijde worden de retorten gevuld met kolen en als de gasproductie terug loopt, dus na de verbranding van de kolen, weer geleegd. Van 1856 tot 1930 werden de retorten handmatig gevuld en geleegd (zoals op de schoolplaat te zien is). Van 1930 tot 1960 was er een laad- stootmachine die deze zware klus overnam. De verticale pijpen aan de voorzijde voerden het gas af naar een horizontale verzamelpijp.
Het verkregen gas is dan nog erg onzuiver en bevat verontreinigende en schadelijke bestanddelen. Bij verbranding komt er sterke rookontwikkeling, roet en een nare geur vrij. Het ruwe gas moet eerst in twee stappen (door condensatie en chemisch) gezuiverd worden. Door het ruwe gas af te koelen in een pijpcondensor condenseert de steenkolenteer van het gas en vloeit weg in een zogenaamde teer put. Nu gaat het gas naar een wasser of scrubber en met behulp van water en wordt het gas nog verder afgekoeld en zal de ammoniak uit het gas gewassen worden. Als laatste stap zal het gas door de zuiveringskisten stromen. Deze zijn gevuld met ijzeraarde en hiermee worden de zwavelhoudende stoffen uit het gas verwijderd. Om het gas door al deze processen te leiden maakt men gebruik van een exhauster (een door stoom aangedreven zuigpomp). Omdat de gasproductie en het gasverbruik niet synchroon lopen wordt het gas opgeslagen in gashouders.
In 1960 ben ik opnieuw gaan kijken.
Mijn kleine wandeling begint op het huidige 5 meiplein, wat toen nog de Veerstraat was, naar het Spijk. Aan de linkerzijde het hotel-restaurant “de Wereld” en rechts de stadsboerderijtjes van Kees Troost en Jaap van Brakel. Daarna rechts de Rustenburgsteeg waar de schoenmaker Barten zijn werkplaats heeft. Er volgen een paar statige herenhuizen en tussen de slagerij van Van der Heijden en de kapper Bart Damming vinden we de Gasfabriekstraat. Een smalle straat die doorloopt naar het Spijk.
Op het terrein van de gasfabriek is het stil, de ovens zijn koud en de gashouders leeg. Na meer dan honderd jaar steenkolengas maken heeft het aardgas uit Slochteren de gaslevering overgenomen en is deze oude fabriek gesloten. De laatste kolen vulling was op vrijdagmiddag 4 maart 1960 waarbij het voltallige personeel aanwezig was. (de heer E.J. van de Peppel) De oudste nog in functie zijnde stoker mocht de laatste kolen in de oven laden.
Maar waarom zoveel aandacht voor een oude, smerige, stinkende en verlaten gasfabriek? Over een paar maanden is de fabriek gesloopt en dit hoofdstuk afgesloten om plaats te maken voor het nieuw te bouwen bejaardencentrum met aanleunwoningen ‘Rustenburg’. We moeten beseffen dat deze fabriek al die jaren ons gas als brandstof voor licht, warmte en energie geleverd heeft. Het was een hele vooruitgang dat we geen kostbare kaarsen of petroleum voor de verlichting meer hoefden te gebruiken. Ook de kolen kachel ging er uit en er kwam zo’n tien jaar geleden een gashaard in onze woningen. Wat een vooruitgang om niet meer ’s morgens eerst de kachel aan te hoeven steken met een oude krant en een paar aanmaak houtjes.
Toen de gasfabriek nog steenkolengas leverde aan de inwoners van Wageningen was het een redelijk winstgevend onderdeel van de Gemeente Wageningen. Er waren restproducten zoals cokes, teer en ammoniak (als half fabricaat voor kunstmest) die ook verkocht werden. Nadat het ruwe gas uit de brandende steenkool gedistilleerd was werd de verbrande steenkool (cokes) uit de retorten gehaald en ging een nieuwe lading kolen in oven en begon het proces opnieuw. Na afkoeling met water werd de cokes buiten gebroken en gesorteerd opgeslagen. Overigens werden de brokken cokes verkocht als brandstof en het gruis was gratis voor het personeel beschikbaar. Het bedrijf draaide 24 uur per dag en de stokers werkten in twee ploegen van 07:00 tot 19:00 en 19:00 tot 07:00 uur en verdienden afhankelijk van de functie fl. 8,00 tot fl. 11,40 per week. Na 1907 werd een ander ploegen systeem ingevoerd en kwamen er ‘stokers op zondag’ in dienst.
De fabriek en haar drie gashouders zijn gesloopt en de fundatie inclusief de leidingen zijn uit de grond gehaald. Wat men toen verzaakt heeft is om de zwaar vervuilde grond te saneren. Dat zal pas 45 jaar later, als het bejaardencentrum ‘Rustenburg’ (1968 – 2013) gesloopt is, geschieden.
Op deze plattegrond van rond 1968 staan de contouren van de voormalige gasfabriek en het bejaardencentrum getekend. Zo ook de oude fundaties van de gashouders en de fabriek. En heel specifiek twee oude stookvloeren (X), een teerkelder van 100 m3 (XI) en een gebied met teer vermengd zand (XII). Het is dan ook geen wonder dat in de kelder van het bejaardencentrum altijd een vreemde geur van gas en/of vluchtige stoffen (PAK’s) aanwezig was.
| Bronvermelding. |
| Tussen de Wereld en het Veer, A.L.N. Rietveld – De Gasfabriek. |
| Achteraf Bekeken 2, A.L.N. Rietveld – Stokers aan de Gasfabriek. |
| Gedenkschrift Gem. Gasfabriek en Bronwaterleiding Wageningen, H.J. Lentelink. |
| Gemeentearchief Wageningen. |
| Persoonlijke verhalen van dhr. J. Bloemers en W. Stellaard. |
| Internet. |